Soạn Thuật ngữ Trang 87-90 Ngữ văn 9 Tập 1
I. THUẬT NGỮ LÀ GÌ?
Câu 1: So sánh hai cách giải thích dưới đây về nghĩa của từ “nước” và “muối”:
a) Cách thứ nhất:
– Nước là chất lỏng không màu, không mùi, có trong sông, hồ, biển…
– Muối là tinh thể trắng, vị mặn, thường tách từ nước biển, dùng để ăn.
b) Cách thứ hai:
– Nước là hợp chất các nguyên tố hi-đrô và ô xi, có công thức là H2O.
– Muối là hợp chất mà phân tử gồm có một hay nhiều nguyên tử kim loại liên kết với một hay nhiều gốc a-xít.
Hãy cho biết cách giải thích nào không thể hiểu được nếu thiếu kiến thức về hoá học.
Trả lời:
a) Cách giải thích thứ nhất chỉ dừng lại ở những việc nên đặc tính bên ngoài của sự vật, có thể quan sát bằng mắt thường. Đó là cách giải thích hình thành trên cơ sở kinh nghiệm, có tính chất cảm tính.
b) Cách giải thích thứ hai thể hiện được đặc tính bên trong của sự vật. Những đặc tính này phải qua nghiên cứu bằng lí thuyết và phương pháp khoa học.
+ Trong hai cách giải thích trên, cách giải thích thứ nhất là cách giải thích nghĩa của từ ngữ thông thường, cách giải thích thứ hai là cách giải thích thuật ngữ chuyên môn, đòi hỏi phải có tri thức nhất định về lĩnh vực hoá học mới hiểu được thấu đáo. Vì vậy với cách giải thích thứ 2, nếu bạn không có kiến thức hóa học bạn không thể hiểu được.
Câu 2: Đọc những định nghĩa sau đây và trả lời câu hỏi.
– Thạch nhũ là sản phẩm hình thành trong các hang động do sự nhỏ giọt của dung dịch đá vôi hoà tan trong nước có chứa a-xít các-bô-níc.
– Ba-dơ là hợp chất mà phân tử gồm có một nguyên tử kim loại liên kết với một hay nhiều nhóm hi-đrô-xít.
– Ẩn dụ là gọi tên sự vật, hiện tượng này bằng tên sự vật, hiện tượng khác có nét tương đồng với nó.
– Phân số thập phân là phân số mà mẫu là lũy thừa của 10.
a) Em đã học cách định nghĩa này ở những bộ môn nào?
b) Những từ ngữ được định nghĩa (in đậm: Thạch nhũ; Ba-dơ; Ần dụ; Phân số thập phân) chủ yếu được dùng trong loại văn bản nào?
Trả lời:
Em đã học các định nghĩa sau trong các bộ môn:
– Thạch nhũ: bộ môn Địa lý
– Ba-dơ: bộ môn Hóa học
– Ẩn dụ: bộ môn Văn học
– Phân số thập phân: bộ môn Toán học.
Những từ ngữ được định nghĩa chủ yếu được dùng trong loại văn bản về khoa học.
II. ĐẶC ĐIỂM CỦA THUẬT NGỮ
Câu 1: Thử xem những thuật ngữ dẫn trong mục I.2 ở trên còn có nghĩa nào khác không?
Trả lời:
Thuật ngữ là những từ ngữ biểu thị khái niệm khoa học, công nghệ, thường được dùng trong các văn bản khoa học, công nghệ. Các thuật ngữ không bị thay đổi ở các ngôn ngữ khác nhau, có nghĩa là thuật ngữ mang tính quốc tế và biểu thị chung cho toàn cầu. Chính vì vậy những thuật ngữ trong mục I.2 không còn nghĩa nào khác.
Câu 2: Cho biết trong hai ví dụ sau, ở ví dụ nào, từ muối có sắc thái biểu cảm.
a) Muối là hợp chất có thể hoà tan trong nước.
b) Tay nâng chén muối đĩa gừng,
Gừng cay muối mặn xin đừng quên nhau.
(Ca dao)
Trả lời:
– Từ “muối” ở ví dụ (a) là một thuật ngữ, không có tính biểu cảm, không gợi lên những ý nghĩa bóng bẩy, “muối” là muối chứ không phải là một cái gì khác.
– Từ “muối” ở ví dụ (b) là một từ có sắc thái biểu cảm (chỉ những vất vả, gian truân mà con người phải nếm trải trong đời).
III. LUYỆN TẬP
Câu 1: Vận dụng kiến thức đã học ở các môn Ngữ văn, Lịch sử, Địa lí, Toán học, Vật lí, Hóa học, Sinh học để tìm thuật ngữ thích hợp với mỗi chỗ trống. Cho biết mỗi thuật ngữ vừa tìm được thuộc lĩnh vực khoa học nào.
– /…/ là tác dụng đẩy, kéo của vật này lên vật khác.
– /…/ là làm hủy hoại dần dần các lớp đá phủ trên mặt đất do các tác nhân: gió, băng hà, nước chảy…
– /…/ là hiện tượng trong đó có sinh ra chất mới.
– /…/ là tập hợp những từ có ít nhất một nét chung về nghĩa.
– /…/ là nơi có dấu vết cư trú và sinh sống của người xưa.
– /…/ là hiện tượng hạt phấn tiếp xúc với đầu nhụy.
– /…/ là lượng nước chảy qua mắt cắt ngang lòng sông ở một điểm nào đó, trong một giây đồng hồ. Đơn vị đo: m3/s.
– /…/ là lực hút của Trái Đất.
– /…/ là sức ép của khí quyển lên bề mặt của Trái Đất.
– /…/ là những chất do một nguyên tố hoá học cấu tạo nên.
– /…/ là thị tộc theo dòng họ người cha, trong đó nam có quyền hơn nữ.
– /…/ là đường thẳng vuông góc với một đoạn thẳng tại điểm giữa của đoạn ấy.
Trả lời:
– Lực là tác dụng đẩy, kéo của vật này lên vật khác (Vật lí).
– Xâm thực là toàn bộ các quá trình phá hủy lớp đất đá phủ trên mặt đất do các tác nhân: gió, băng hà, nước chảy… (Địa lí)
– Hiện tượng hóa học là hiện tượng trong đó có sinh ra chất mới (Hóa học).
– Trường từ vựng là tập hợp tất cả các từ có nét chung về nghĩa (Ngữ văn).
– Di chỉ là nơi có dấu vết cư trú và sinh sống của người xưa (Lịch sử).
– Thụ phấn là hiện tượng hạt phấn tiếp xúc với đầu nhụy (Sinh học).
– Lưu lượng là lượng nước chảy qua mặt cắt ngang lòng sông ở một điểm nào đó, trong một giây đồng hồ. Đơn vị đo: m3/s (Địa lí).
– Trọng lực là lực hút của Trái Đất (Vật lý)
– Khí áp là sức ép của khí quyển lên bề mặt Trái Đất (Địa lí).
– Đơn chất là những chất do một nguyên tố hóa học cấu tạo nên (Hóa học).
– Thị tộc phụ hệ là thị tộc theo dòng họ người cha, trong đó nam có quyền hơn nữ (Lịch sử)
– Đường trung trực là đường thẳng vuông góc với một đoạn tại điểm giữa của đoạn ấy (Toán học).
Câu 2: Đọc đoạn trích sau đây:
Nếu được làm hạt giống để mùa sau
Nếu lịch sử chọn ta làm điểm tựa
Vui gì hơn làm người lính đi đầu
Trong đêm tối, tim ta làm ngọn lửa!
(Tố Hữu, Chào xuân 67)
Trong đoạn trích này, điểm tựa có được dùng như một thuật ngữ vật lí hay không? Ở đây, nó có ý nghĩa gì?
Trả lời:
+ Trong đoạn trích này, điểm tựa không được dùng như một thuật ngữ vật lý.
– Ở đây, nó mang ý nghĩa biểu tượng, ý chỉ chỗ dựa vững chắc cho hoạt động cách mạng. Nó được dùng với tư cách là một ngôn ngữ nghệ thuật.
Câu 3: Trong hóa học, thuật ngữ hỗn hợp được định nghĩa là “nhiều chất trộn lẫn vào nhau mà không hoá hợp thành một chất khác”, còn từ hỗn hợp hiểu theo nghĩa thông thường là “gồm có nhiều thành phần trong đó mỗi thành phần vẫn không mất tính chất riêng của mình”.
Cho biết trong hai câu sau đây, trường hợp nào hỗn hợp được dùng như một thuật ngữ, trường hợp nào hỗn hợp được dùng như một từ thông thường.
a) Nước tự nhiên ở ao, hồ, sông, biển… là một hỗn hợp.
b) Đó là một chương trình biểu diễn hỗn hợp nhiều tiết mục.
Hãy đặt câu với từ hỗn hợp dùng theo nghĩa thông thường.
Trả lời:
– Từ hỗn hợp trong câu (a) được dùng với tư cách là một thuật ngữ hoá học.
– Từ hỗn hợp trong câu (b) dùng như một từ ngữ thông thường.
– Đặt câu với từ hỗn hợp dùng theo nghĩa thông thường.
VD: Chúng ta có thể trộn một lòng trắng trứng gà ta cùng một thìa nước cốt chanh tạo thành một hỗn hợp sền sệt, dùng để đắp mặt trị mụn rất tốt. (nghĩa thông thường)
Câu 4: Trong sinh học, cá voi, cá heo được xếp vào lớp thú, vì tuy những vật này có xương sống, ở dưới nước, bơi bằng vây nhưng không thở bằng mang mà thở bằng phổi.
Căn cứ vào cách xác định của sinh học, hãy định nghĩa thuật ngữ cá. Có gì khác nhau giữa nghĩa của thuật ngữ này với nghĩa của từ cá theo cách hiểu thông thường của người Việt (thể hiện qua cách gọi cá heo, cá voi)?
Trả lời:
+ Định nghĩa thuật ngữ cá:
– Thuật ngữ “cá” được định nghĩa là động vật có xương sống, ở dưới nước, bơi bằng vây và thở bằng mang.
+ Sự khác nhau giữa nghĩa của thuật ngữ này với nghĩa của từ cá theo cách hiểu thông thường của người Việt (thể hiện qua cách gọi cá heo, cá voi):
– Trong sinh học, cá voi, cá heo được xếp vào lớp thú, vì tuy chúng mang đặc điểm của lớp cá nhưng lại thở bằng phổi. Thuật ngữ cá trong sinh học có tính chính xác, đúng đắn, chặt chẽ, có cơ sở khoa học hơn định nghĩa của từ cá theo cách hiểu thông thường của Người Việt ta. Vì tuy chúng mang đặc điểm của lớp cá nhưng lại thở bằng phổi. Theo cách hiểu thông thường của người Việt, chúng sống dưới nước nên gọi chung là “cá”. Như vậy, trong ngôn ngữ thông dụng của chúng ta thì từ cá (cá voi, cá heo) không mang ý nghĩa chặt chẽ như định nghĩa của sinh học.
Câu 5: Trong kinh tế học, thuật ngữ thị trường (thị: chợ – yếu tố Hán Việt) chỉ nơi thường xuyên tiêu thụ hàng hoá, còn trong quang học (phân ngành vật lí nghiên cứu về ánh sáng và tương tác của ánh sáng với vật chất), thuật ngữ thị trường (thị: thấy – yếu tố Hán Việt) chỉ phần không gian mà mắt có thể quan sát được. Hiện tượng đồng âm này có vi phạm một nguyên tắc thuật ngữ – một khái niệm đã nêu ở phần Ghi nhớ không? Vì sao?
Trả lời:
– Một trong những ý nghĩa cơ bản của thuật ngữ thị trường của Kinh tế học (thị: chợ – yếu tố Hán Việt) là chỉ nơi thường xuyên tiêu thụ hàng hoá; nhưng thuật ngữ thị trường (thị: thấy – yếu tố Hán Việt) của Vật lí lại khác hẳn: chỉ phần không gian mà mắt có thể quan sát được.
– Hiện tượng trên là hiện tượng đồng âm khác nghĩa vẫn thấy trong ngôn ngữ; nó chỉ vi phạm nguyên tắc một thuật ngữ – một khái niệm khi thuộc cùng một lĩnh vực chuyên môn. Trong những lĩnh vực khoa học, kĩ thuật, công nghệ khác nhau, có thể có những từ ngữ giống nhau về âm nhưng lại là những thuật ngữ với nội hàm khác nhau hoàn toàn.